بحران عالم نماهای در عصر اتصال دائمی

آتلیه دات کام: نقدی بر پدیده عالم نماهای پست مدرن

در تمدن بشری، همیشه علم بعنوان نیروی سامان دهنده زندگی جمعی نقش اساسی بازی کرده است. دسترسی به دانش، رمز پیشرفت تکنولوژیک و تعالی اخلاقی جوامع بوده است. اما در دوره فعلی، با گسترش ابزارهای ارتباطی و انباشت بی سابقه داده ها و اطلاعات (که گاهی از حد ظرفیت ادراک انسانی فراتر می رود)، شاهد پدیده ای نوظهور هستیم که جنبه های ویرانگر آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است: گروهی که با دسترسی دائمی به اطلاعات به واسطه شبکه های دیجیتال، خودرا صاحب «علم» می دانند، بی آنکه پروسه درونیِ فهم، تعمق، نقد و کسب حکمت را پیموده باشند.

این طبقه تازه که از آنان با تعبیر طنزآلود ولی هشداردهنده «وای فای نشین ها» یاد می شود، عموماً افرادی هستند که مهارت های دسترسی سریع، جمع آوری و بازنشر اطلاعات را جایگزین مهارت های اصیل علمی یعنی تحلیل، ترکیب و استنتاج کرده اند. این پدیده در واقع ادامه تاریخی همان طبقه «عالم نما» (کسی که ادعای علم دارد، اما فاقد عمق لازم است) و «عالِم بی عمل» (کسی که دانش دارد، اما آنرا به کار نمی بندد) است که فرهنگ اسلامی و فلسفه کلاسیک بارها نسبت به خطرات ناشی از قدرت و نفوذ آنان هشدار داده اند. این نوشتار بر آنست تا به تحلیل این بحران از منظر تمایز علم و حکمت، خطر انبان اطلاعاتی شدن و ضرورت برگشت به ساحت عمل بپردازد.

تمایز بنیادین میان علم و حکمت

یکی از بزرگ ترین خطرات در عصر اطلاعات، فروکاستن مفهوم علم به جمع آوری داده و اطلاعات است. علم حقیقی، فراتر از ذخیره سازی، نیازمند ساختاردهی ذهنی و جهت گیری حکیمانه است.

تعریف علم و حکمت در منابع کلاسیک

فلاسفه اسلامی تمایزی روشن میان «علم» (Knowledge/Episteme) و «حکمت» (Wisdom/Sophia) قائل بودند. این تمایز، زیربنای ساختار فکری یک متفکر اصیل است.

فارابی در رساله الجمع بین رأیی الحکیمین، علم را «ادراک حقیقت اشیاء بر حسب ماهیتشان» تعریف می کند. علم، حوزه شناخت نظری است که حقایق جهان را کشف می کند. این ادراک می تواند شامل علوم ریاضی، طبیعی یا مابعدالطبیعه باشد.

حکمت مرحله ای فراتر از علم است. فارابی و بخصوص ابن سینا، حکمت را «علم به حقایق کلیه موجودات به اندازه طاقت بشر» و همین طور «جمع علم با فضیلت نفسانی» می دانند. حکمت شامل درک نسبت ها، اولویت ها و کاربرد صحیح علم است.

ابن سینا در شفا تصریح می کند که «علم بدون تطبیق بر عمل، همچون نوری است که بر دیوار افتاده و راهی را روشن نمی کند». نور وجود دارد، اما مسیر را نمی نماید؛ این همان نقص عالم بدون حکمت است.

تفاوت کارکردی علم و حکمت

تفاوت این دو مفهوم در حوزه عمل و جهت دهی آشکار می شود:

علم (دانستن)، ابزار شناخت است. به ما می گوید که جهان چه طور کار می کند، چه فرمول هایی بر آن حاکم است، یا چه حقایقی وجود دارند. (مثلاً، می دانیم که مصرف دخانیات مضر است.)

حکمت (دانستنِ این که چه باید کرد): علاوه بر شناخت، قدرت داوری، تشخیص مصلحت و جهت بخشی دارد. حکیم می داند چه باید کرد، چه زمان و چه طور تا خیر عمومی تامین شود. حکیم می داند که چه طور با استفاده از دانش، سیاستهای عمومی را تدوین کند و بر موانع اجرای آنها فائق آید.

وای فای نشین ها معمولا به انباشت اطلاعات در حوزه علم خام می پردازند و در حوزه حکمت (قضاوت اخلاقی و عملی) ضعیف هستند. آنها فقط داده ها را ذخیره می کنند، بی آنکه رابطه معنادار و حکیمانه میان آنها برقرار کنند.

شواهد دینی

قرآن کریم جایگاه استثنایی حکمت را گوشزد می کند:

«یُؤتِی الحِکمَةَ مَن یَشاءُ وَ مَن یُؤتَ الحِکمَةَ فَقَد أُوتِیَ خَیراً کثیراً» (سوره بقره/۲۶۹)

این آیه تصریح می کند که حکمت موهبت الهی است و از جنس «خیر کثیر»، نه فقط اندوخته کلمات، حفظیات یا حجم عظیمی از داده هایی که در لحظه قابل بازیابی باشند. وای فای نشین ها، هرچند ممکنست در حفظ و بازیابی سریع اطلاعات (که نوعی حافظه بیرونی است) قوی باشند، اما فاقد این خیر کثیر یعنی حکمت عملی هستند.

عالم واقعی و اَنبار اطلاعات

مهم ترین شاخصه عصر جدید، قابلیت دسترسی بی وقفه به اطلاعات است که می تواند جایگزینی فریبنده برای مطالعه عمیق باشد.

بر پایه معیارهای خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری، عالم واقعی کسی است که پروسه معرفت اندوزی را به درستی طی کرده باشد و سه خاصیت را توأمان دارد:

فهم مستند و دقیق: دانش او بر پایه های محکم نظری و تجربی استوار است؛ نه بر شنیده ها و نقل قول های پراکنده.

توان تحلیل و ترکیب داده ها برای حل مسئله: توانایی استخراج الگوهای بنیادین از داده های خام و به کارگیری آنها در موقعیت های جدید.

التزام عملی به نتیجه علمی: دانش او منجر به تعدیل رفتار و اصلاح روش زندگی یا جامعه می شود.

فرد «وای فای نشین» شبیه کامپیوتری است که هزاران کتاب را ذخیره کرده، اما فاقد پردازشگر معنایی، موتور استنتاجی و قدرت داوری است.

این افراد فقط نقش «حامل» یا «توزیع کننده» اطلاعات را دارند، نه تولیدکننده فهم. این وضعیت دقیقاً همان تشبیه مشهور قرآن کریم در سوره جمعه درباره ی کسانی است که متون مقدس را بی استفاده از معنای آنها حمل می کنند:

«مَثَلِ الَّذینَ حَمَلُوا التَّوراةَ ثُمَّ لَمْ یَحمِلوها کَمَثَلِ الحِمارِ یَحمِلُ أَسفاراً» (جمعه/۵)

این آیه نشان داده است که حمل صرف محتوا بدون درونی سازی و عمل، بی ارزش و حتی مایه تحقیر است. در عصر جدید، «حمل اسفار» یعنی ذخیره گیگابایتی اطلاعات بدون درک عمقی.

آثار مخرب اَنبارگرایی علمی

انباشت داده های بدون فیلتر و بدون حکمت، نتایج ویرانگری بر فضای علمی و اجتماعی دارد:

گم کردن اولویت ها: چون هر چیزی در دسترس می باشد، اهمیت واقعی هیچ چیز معلوم نیست. نظریه های پیچیده و اساسی در زیر انبوه اطلاعات روزمره گم می شوند.

تولید محتوای سطحی در محافل علمی: ترجیح دادن کمیت (تعداد پست ها، توییت ها، یا مقالات کوتاه) بر کیفیت و عمق تحلیل. «وای فای نشین» سریع تر از یک محقق واقعی پاسخ می دهد، اما پاسخ او غالباً غیرمبتکرانه و سطحی است.

بی اعتمادی عمومی نسبت به تخصص: وقتی هرکسی با یک جستجوی ساده خودرا برابر با یک متخصص چندده ساله می داند، اعتبار مرجعیت علمی از بین می رود و جامعه در مقابل تخصص گرایی گرفتار شک و تردید می شود.

علمای بی عمل؛ هشدارها و پیامدها

پدیده عالم نمایی وای فای نشین ها، در حقیقت، تجلی مدرن مفهوم «عالم بی عمل» است که پیوسته در متون اخلاقی مورد نکوهش قرار گرفته است.

نقل قول نبوی

سنت اسلامی به شدت درباره ی عالِمی که دانشش به سلوک و عمل او راه نمی یابد، هشدار می دهد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

«أَشَدُّ النّاسِ عَذاباً یَومَ القیامَةِ عالِمٌ لَم یَنفَعْهُ عِلمُه» (سنن دارمی، ج۱، ص۱۰۱)

این حدیث نشان داده است که علم اگر در خدمت سعادت فرد و جامعه قرار نگیرد، نه تنها بی فایده است، بلکه بار منفی در آخرت خواهد داشت. در دوره جدید، این دفعه منفی ناشی از انتشار سریع اطلاعات غلط یا سطحی است که بر دوش عالِم بی عمل سنگینی می کند.

مثال های تاریخی

تاریخ مملو از نمونه هایی است که افراد فقط به سبب دانش زبانی یا حفظیات، قدرت نفوذ یافته اند:

دانشورانی که دربار سلاطین را پر می کردند: افرادی که با حفظ اشعار یا متون پیچیده، توانستند در جایگاه مشاور قرار گیرند؛ اما هیچگاه در اصلاح امور اجتماعی یا اخلاقی جامعه کوششی صادقانه نکردند و فقط منافع سیاسی را تسهیل کردند.

روشنفکران ترجمه گرای قرن بیستم: کسانیکه در ایران، بجای درک عمیق مبانی فلسفه غرب، فقط به ترجمه واژگان کلیدی اکتفا کردند و فلسفه را به نمایش واژگان اروپایی تقلیل دادند، بدون آنکه روح نقد و تفکر انتقادی در جامعه نهادینه شود.

پیامدهای نهادی

وقتی دانشگاه ها و مراکز فکری توسط «وای فای نشین ها» تحت تأثیر قرار می گیرند، ساختار نهادی علم گرفتار انحراف می شود:

انفعال نهاد علم: نهادهای علمی بجای پرداختن به مسایل عمیق و حل مشکلات زیربنایی، مشغول پاسخگویی به هر پرسش سطحی و نمایش مداوم فعالیت می شوند.

تبدیل پایگاه های علمی به محافل دیده شدن: تمرکز از تولید محتوای اصیل به فعالیت در شبکه های اجتماعی و کسب تأیید عمومی (Likes و Shares) تغییر می یابد.

رقابت در کسب عنوان و مدال، نه حل مسائل: معیار ارتقا، تعداد مقالات سریع الانتشار یا پروژه هایی می شود که سریع تر «بازده نمادین» تولید می کنند، نه پروژه هایی که نیازمند تعهد بلند مدت و حل مسئله سخت باشند.

تحلیل جامعه شناختی پدیده وای فای نشینی

برای فهم دقیق این پدیده، باید آنرا در بستر ساختار جدید قدرت فرهنگی تحلیل کرد.

در چارچوب نظریه میدان بوردیو، فضای علمی مدرن به میدانی تبدیل گشته است که در آن سرمایه نمادین (مدرک دانشگاهی، عناوین رسمی، ارتباطات گسترده در شبکه های تخصصی) اهمیت زیادی یافته است. «وای فای نشین ها» در این میدان از امکان توزیع سریع نمادها (مانند نقل قول های آماده یا خلاصه سازی های سریع) استفاده می نمایند و تصویری کاذب از «آگاهی» و «تخصص» را به نمایش می گذارند؛ بی آنکه پروسه پرورش معرفت از راه سختی، ممارست، شکست و اصلاح را که لازمه کسب سرمایه فرهنگی اصیل است، پیموده باشند.

آنها با استفاده از الگوریتم های توزیع محتوا، شانس بیشتری برای دیده شدن دارند تا یک محقق سنتی که زمان خودرا صرف آزمایشگاه، کتابخانه یا تعمق می کند.

مطالعه تطبیقی: با نگاهی به عصر چاپ سربی در اروپا، مشاهده می نماییم که شتاب در انتشار، اگر با سازوکارهای قوی پالایش، نقد همتا و داوری دقیق همراه نباشد، منجر به انباشت محتوای بی کیفیت و ایجاد مکاتب سطحی خواهد شد. عصر اینترنت، نسخه بسیار شتاب یافته و بدون فیلتر آن دوره است.

راهکارهای اصلاحی

برای رویارویی با سلطه فرهنگ وای فای نشینی و برگرداندن اعتبار به علم حکیمانه، نیازمند اصلاحات ساختاری و فرهنگی هستیم:

بازگشت به مدل تلفیقی علم و عمل: احیای الگوی علمی-عملی ابن سینا و خواجه نصیر که در آن، دانستن بدون تعهد به اصلاح نفس و جامعه، ناقص تلقی می شد. علم باید وسیله ای برای تحقق خیر باشد، نه هدفی فی نفسه.

ایجاد پروسه ارزیابی عملی: سیستم های ارزیابی آکادمیک باید علاوه بر سنجش محفوظات و مقالات پخش شده، بر توانایی فرد در حل یک مسئله واقعی (عملی یا نظری بنیادین) در یک بازه زمانی طولانی تاکید کنند.

توسعه فرهنگ گفت و گوی میان رشته ای و حل مسئله واقعی جامعه: هدایت ظرفیتهای علمی به سوی پاسخگویی به نیازهای ملموس کشور و منطقه، بجای تمرکز بر تولید مقالات فقط نظری برای اهداف بین المللی و کسب امتیاز.

آموزش خُلقیات حکیمانه در کنار مهارت های علمی: رشته های دانشگاهی باید درس هایی را بگنجانند که بطور مشخص بر اخلاق فکری، فروتنی علمی و پذیرش نقد تمرکز کنند.

الزام منابع دقیق و شیوه ارجاع استاندارد: در مقابل تولید محتوای سریع و بدون منبع، باید استفاده از شیوه های ارجاع استاندارد بین المللی (مانند شیوه های APA، شیکاگو یا MLA) در تمام متون علمی الزامی شود تا قابلیت ردیابی ادعاها تضمین گردد و وای فای نشین ها نتوانند فقط به نقل قول های ناقص اکتفا کنند.

نتیجه گیری

پدیده «وای فای نشین ها» و «عالم نماها» ادامه یک بیماری مزمن فرهنگی است که از بیگانگی علم با حکمت و از جدایی دانستن با توانستن (عمل) نشأت می گیرد. در عصر دیجیتال، این بیگانگی با شتابی خطرناک تقویت شده است. اگر علم فقط به داده تبدیل گردد و حکمت که روح و جهت دهنده علم است، فراموش گردد، جامعه گرفتار ترافیک اطلاعاتی می شود و از مسیر توسعه اصیل باز می ماند. عالم تنها زمانی در ساحت عمل قدم می گذارد و حکمت را بعنوان روح علم می پذیرد، دانش می تواند به نیروی محرکه تمدن و تعالی تبدیل گردد.

مآخذ

۱. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۶۹؛ سوره جمعه، آیه ۵.

۲. فارابی، ابو نصر محمد بن محمد، الجمع بین رأیی الحکیمین.

۳. ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفا، بخش منطق و الهیات.

۴. خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری.

۵. دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی، کتاب العلم.

۶. بوردیو، پی یر، علم و کنش علمی، ترجمهاحمدی (تهران: نشر نی، ۱۳۹۳).

۷. مجله مطالعات علوم انسانی، «مدرک گرایی و نمایش علم»، شماره اختصاصی، ۱۴۰۲.

۸. مقالات منتخب کنفرانس بین المللی فلسفه علم، دانشگاه تهران، اسفند ۱۴۰۱.

9. غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، کتاب العلم و الآداب.


منبع: atolieh.com